Ingoyghem den 30 Januari 1916
Waarde Heer,
t' Is ook mijn meening[1] dat eene goede bloemlezing vooral een doorloopend overzicht geven moet van het heele werk van den auteur - iets als de korte inhoud waarin het geheel wordt vertegenwoordigd. Daarom heb ik de keus in dien zin gewijzigd.[2] Nu is er bijgevoegd: de Oogst, de Werkman en ook Lente;- "Hoe men schrijver wordt" is eene lezing die ik afgelapt heb te Antwerpen in 19? en die nu pas in Veen's Gele Bibliotheek verschenen is;-[3] dat stuk kan hier best dienst doen als bio-bibliographische nota; en gedeeltelijk als inleiding aangewend worden. De Blijde Dag is weggelaten en zoo komen we ongeveer tot den gewenschten omvang. Voor verdere wijziging ben ik echter altijd te spreken.
Voor 't geen Gezelle betreft vind ik het praktischer dat gij eerst een keus doet van de stukken die opnemen wilt en dat er dan in dien zin een accoord gesloten wordt.[4] Laat ons aannemen dat er voor eene toelating geen moeilijkheden zullen ontstaan; in elk geval wensch ik voorafgaandelijk mijn uitgever[5] daarvan te verwittigen ('t geen ik u moeilijk doen kan) want met die andere zaak heb ik hem veel last aangedaan. Ik beschik wel feitelijk over het auteursrecht maar liet vroeger altijd aan hem den last die dingen af te handelen omdat hij meer zakenman is dan ik. Nu wist hij niet wat er gebeurd was toen Martha Summer, Ullstein en Insel-verlag hem te keer gingen en hij zat maar met de vrees dat ik langs twee kanten tegelijk toelating tot vertalen en uitgeven had verleend en nu in moeilijkheden zou geraken.[6] Er komt nog dit bij: dat ik in eene onbedachtheid, recht tot vertalen heb gegeven van het Dagboek zonder dat ik daarover te beschikken had.[7] Dat Dagboek namelijk had ik, om bijzondere redenen, aan mijn uitgever cadeau gedaan....[8] en daaraan had ik heelemaal niet gedacht bij het sluiten van ons accoord. Die zaak zal dus tusschen ons moeten goedgemaakt worden, zoogauw er gelegenheid is. Met Martha Summer is het ook nog heelemaal niet in orde. Haar bedoelde brief - die me indertijd niet bereiken kon - is me nu medegedeeld geworden. Hij is gedateerd van 2 December, behelst hoegenaamd geen hernieuwde vraag tot uitgeven, maar stelt me eenvoudig voor een "voldongen feit" alsof het heelemaal zoo in den haak was, met de "gekürzter Fassung", verandering van titel en.... van het contract dat sedert 1910 verstreken was, geen melding.[9] Het lijkt me een verwarde boel, en ik hoop dat er wel meer opheldering komt in de zaak..... intusschen groet ik hartelijk en blijf
met hooge achting
uw
(handtekening Stijn Streuvels)
(handtekening Stijn Streuvels)
Annotations
[1]
Nadat Anton Kippenberg in Halle een tijd lang jonge rekruten had klaargestoomd voor de oorlog aan het Westfront, vond hij het tijd ook opnieuw aan zijn eigen zaak, de uitgeverij, te denken. Hij wou naar Vlaanderen en vond in Eberhard von Bodenhausen de vriend die hem hierbij kon helpen. Hij schreef op 22 oktober 1914: Of we België nu "houden" of "protegeren" of wat dan ook, het is hoogst noodzakelijk dat we er zo snel mogelijk geestelijke banden aanknopen en daarvoor een reële basis creëren bij de boekhandel. Daarom moet de boekhandel heel wat politieker worden. Zo zweeft mij een Duits-Belgische (of Duits-Vlaamse?) uitgeverij voor ogen, politiek, artistiek en literair georiënteerd, een soort Insel-Bücherei. Ik droom bovendien van een Buchhandels-Gesellschaft voor het buitenland, met kanalen voor de verspreiding van Duitse boeken en Duitse ideeën (ook dagbladen). (...) Kippenberg vroeg aan von Bodenhausen om zijn macht aan te wenden in Berlijn om hem naar België te detacheren. Nauwelijks drie maanden later arriveerde Kippenberg in Vlaanderen. Hij schreef op 26 augustus 1915 aan von Bodenhausen: Tot mijn vreugde kan ik u meedelen dat ik in de Staf van het Vierde Leger ben aangesteld tot hoofd van de Kriegszeitung van het Vierde Leger. Ik kan in die positie wellicht iets positiefs doen en bovendien heb ik tijd om wat rond te kijken in Vlaanderen, kan ik mijn Vlaams wat bijschaven en me wat intenser bezighouden met de Vlaamse literatuur. Ik dank u nogmaals hartelijk voor uw vriendelijke en onvermoeibare tussenkomst.
Het vierde Duitse leger stond onder de leiding van Zijne Koninklijke Hoogheid Hertog Albrecht von Württemberg. Albrecht had zijn keuze op Tielt laten vallen omdat Gent te ver van en Roeselare te dicht bij het front lag. De opgeëiste woningen in Tielt werden ingericht door de Firma De Coene. Op 22 augustus 1915 ontving Kippenberg van zijn informant Jan Greshoff een lijst met diens keuze van belangrijke moderne Nederlandse en Nederlands-Belgische literaire werken, onder meer De Wandelende Jood van Vermeylen, Het Leven van Rozeke van Dalen van Buysse en een keuze uit de novellen van Streuvels en de poëzie van Gezelle.
Eind 1915 was de rol van Greshoff als literair-agent uitgespeeld en onderhandelde Kippenberg direct of indirect met zijn auteurs, met hun Nederlandse uitgevers en met zijn vertalers. In het geval Streuvels weigerde uitgever Louis Jacobus Veen aanvankelijk in zee te gaan met een Duitse uitgever. In december 1915 kwam Kippenberg dus naar het Lijsternest om zelf met Streuvels te onderhandelen. Reeds op 13 december 1915 werd een drievoudig contract ondertekend. Brieven van Anton Kippenberg aan Eberhard von Bodenhausen geciteerd door Bernhard Zeller (Hg.), Die Insel. Eine Ausstellung zur Geschichte des Verlages unter Anton und Katharina Kippenberg, pp. 169-70; H. Speliers, Als een oude Germaanse eik, p. 37-39, p. 51-52; J. Van der Meule, 'Hertog Albrecht von Württemberg - de illustere onbekende - en zijn IVe Duitse leger', in: De roede van Tielt, jaargang 9, nummer 3-4, september-december 1978, pp. 87 en 100; Bert Govaerts, 'De kleine oorlog van Anton Kippenberg', in: Dietsche Warande en Belfort, jaargang 135, nr. 6, december 1991, p. 741-746
[2]
Op 13 december 1915 werd tussen Streuvels en Anton Kippenberg een drievoudig contract gesloten. Streuvels zou voor Insel Verlag een keuze maken uit zijn werk en er een inleiding bij schrijven, voor een forfaitair bedrag van 1500 fr. zou hij De vlaschaard afstaan en Insel Verlag kreeg ten slotte ook de toestemming om Streuvels' dagboek In oorlogstijd te vertalen, zowel de verschenen als de nog te verschijnen delen.
De bloemlezing uit Streuvels' werk moest een boek worden van ca. 400 bladzijden met als titel "Gevoel en leven". Alles wijst erop dat Streuvels een Duitse vertaling wou van de toen pas verschenen bloemlezing Uit Stijn Streuvels' Werken. Schoonste stukken bijeengebracht door Joz. Geurts. Een van de drie delen had als bijtitel Gevoel en leven door Stijn Streuvels. Voor die keuze zou Streuvels een forfaitair bedrag ontvangen van 2000 fr.
Schacht was kennelijk op de hoogte geweest van Kippenbergs plannen met Streuvels, want - zo schreef hij op 3 december 1919 aan Kippenberg - Kippenberg deelde hem indertijd mee dat de vertaler die de uitgever had voorzien mogelijk verstek kon laten gaan zodat Schacht dan de vertaling zou kunnen overnemen. Kippenberg liet hem begaan, maar vroeg hem in zijn brief van 9 december om de desiderata van Streuvels te respecteren. Schacht zou echter Streuvels' persoonlijke keuze veel te lyrisch vinden en, zo schreef hij op 20 januari 1920 aan Kippenberg, dat zou het boek spoedig monotoon maken. Op 26 juli 1920 zal Kippenberg aan Schacht schrijven dat de vijftien delen van het originele werk van Streuvels, zonet verschenen bij L.J. Veen, op weg waren en dat Schacht definitief met het vertaalwerk mocht beginnen. De onderneming werd bruusk beëindigd halverwege 1920. Daarna verdween Schacht om onbekende redenen voorgoed uit de circulatie. "Gevoel en leven" bleef een doodgeboren boek. H. Speliers, Als een oude Germaanse eik, p. 54, p. 120; brief van Roland Schacht aan Anton Kippenberg en brief van Anton Kippenberg aan Roland Schacht in GSAW.
De lijst door Streuvels samengesteld met teksten voor "Gevoel en leven" zag er als volgt uit:
- "1910 - Hoe men schrijver wordt.
- "1899 - LENTELEVEN. In den voorwinter.
- "1900 - ZOMERLAND. Het Woud.
- "1900 - ZONNETIJ. De Oogst.
- "1901 - DOODENDANS. Een Speeldag.
- "1902 - LANGS DE WEGEN. Verhuizen. (de 60 eerste blz)
- "1903 - DAGEN. Verovering.
- "1904 - DORPSGEHEIMEN. 1. De Lawine.
- "1904 - - II. Kinderzieltje.
- "1905 - STILLE AVONDEN. Ingooyghem.
- "1906 - HET UITZICHT DER DINGEN. De kwade dagen.
- "1909 - NAJAAR. II. De Boomen.
- "1912 - De Werkman.
- "1913 - DORPSLUCHT. deel I. Cap. VII. blz. 242-254. Het Noenmaal van een Pastor. Cap. VIII. blz. 287-305. Busscher's Dood
[3]
Streuvels doelt hier op de publicatie van "Hoe men schrijver wordt" in Mijn rijwiel (1915).
In december 1910 hield Streuvels in Antwerpen de voordracht Hoe men schrijver wordt. Daarin bepaalde hij zijn positie tegenover het nieuwerwetse fenomeen dat erin bestond dat het publiek zich niet langer tevreden stelde met kunstprodukten an sich, maar ook de kunstenaar zelf wilde leren kennen, wat bij Streuvels de volgende dubbelzinnigheid teweeg bracht: hij stond er afkerig tegenover, maar deed er wel aan mee: Ander tijden, ander zeden. Kunstenaars, beeldhouwers, schilders en schrijvers liet men vroeger aan hun werk. Al wie zich met kunst bezig hield, wrocht in de stilte, afgezonderd, verdoken, alleen. Het volk kreeg de voortbrengsels van hun kunst;— gelijk een bakker het brood levert effenaan het uit de oven komt [...] Het gebeurde zelden of nooit dat zulk een geestelijke bakker zijn trog verliet en bij het volk zijn stem kwam verheffen om te spreken... over zichzelf en over zijn kunst. De tijden zijn veranderd; nu is het publiek niet meer tevreden met de voortbrengsels, alleen, van de kunstenaar; het wil de kunstenaar zelf. Het publiek wil nog altijd maar niet geloven dat de kunstenaar een mensch is gelijk een ander, een mensch die, met aangeboren talent, dat talent ontwikkelt in een of andere richting en schoone dingen behandelt, gelijk een smid het ijzer, een schrijnwerker het hout bewerkt. [...] (A)an inwendige dingen is er niets te zien en daarom willen de menschen het maar niet gelooven, hebben daar geen vrede mede en — omdat er aan 't inwendige, aan 't eigenlijke geesteswerk niets te zien is en men er weinig over vertellen kan — daarom heeft het publiek zijn belang gaan stellen in de nevenzaken, in 't geen er rond het ambacht gebeurt, in de manieren, gewoonten, gebruiken, daden en doening van den kunstenaar, in den kunstenaar zelf. [...] Daaruit valt nu niet te besluiten dat die nieuwe zeden, die nieuwe manier te veroordeelen valt — het zou anders weinig baten; — het is een onvermijdelijke noodzakelijkheid geworden, waarin de artist zich schikken moet.
Die nieuwsgierigheid van 't publiek voor den kunstenaar kan, en moet dus belang aankweeken voor het product — de kunst. Er zijn kunstenaars ten ander die er geen erg in zien, vooruit te komen uit hun schuilhoek en die zich gewillig of met welgevallen tot zulk onderzoek leenen en gaarne meedoen aan die tentoonstelling. Het helpt ook al niet meer, u op te sluiten; men moet mede met den stroom. En ten bewijze, 't is dat ik me zelf heb laten overhalen hier te vertellen: hoe men schrijver wordt. Volledig werk II, p. 1481-1484
[4]
In 1916 verscheen: Guido Gezelle, Gedichte. Leipzig, Insel Verlag, s.d. [1916], 63 S. Insel-Bücherei, nr. 123.
[5]
De Amsterdamse uitgeverij L.J. Veen.
[6]
Vanaf 28 november 1915 verscheen in de Vossische Zeitung een raar 'vlaschaard'-feuilleton: een gemutileerd boek met een verkeerde titel in een slechte vertaling van Martha Sommer. Ze was er in geslaagd om haar vertaling van De vlaschaard te publiceren bij Ullstein Verlag, die de Vossische Zeitung uitgaf.
Uit een brief van 24 november 1915 wordt duidelijk dat Martha Sommer aan de 'romanafdeling' van Ullstein Verlag het alleenrecht had afgestaan. De romanredacteurs van de Vossische Zeitung hadden besloten een verkorte versie van De vlaschaard te brengen met de bedoeling de handeling meer te accentueren. Daarom moesten alle idyllisch-lyrische passages en bepaalde breedsprakigheid wegvallen. Ullstein Verlag wilde ook de titel "Der Flachsacker" veranderen in "Vlämische Erde".
Ondertussen was Kippenberg op het toneel verschenen. Terwijl "Vlämische Erde" als feuilleton begon te verschijnen, had hij op 13 december 1915 zelf de vertaalrechten verworven voor De vlaschaard. Vier dagen na zijn contract met Streuvels wees hij Ullstein geïrriteerd op het contract dat zeven jaar geleden, op 22 januari 1909, tussen Streuvels en Sommer werd afgesloten. Zoals bleek uit artikel IV was dit ongeldig geworden wanneer das Buch bis 1910 nicht erschienen sei. Ullstein had dus geen enkel recht om De vlaschaard te publiceren. Streuvels was bovendien woedend, en schreef dass der Titel eigenmächtig abgeändert und ohne Genehmigung des Verfassers eine Kürzung des Romans vorgenommen ist.
Kippenberg wou de zaak in der minne regelen en sloot een afschrift bij van het contract dat Streuvels en Sommer op 22 januari 1909 hadden afgesloten. Ullstein reageerde op 20 december 1915 door de zaak door te schuiven naar Martha Sommer. De vertaalster uit Lübeck had nog de dag voordien Lodewijk Jacobus Veen ingelicht over haar publicatie in de Vossische Zeitung en geschreven dat zij het vertaalrecht voor De vlaschaard tien jaar geleden had verkregen. Ook Kippenberg bracht de Amsterdamse uitgever op de hoogte van zijn contract met Streuvels. Hij schreef op 17 december: Wir erlauben uns, Ihnen für alle Fälle mitzuteilen, dass wir durch formellen Vertrag, abgeschlossen am 13. Dezember 1915, von Herrn Frank Lateur Stijn Streuvels in Ingoyghem das Uebersetzungsrecht erworben haben:
- 1. an einer von Herrn Streuvels selbst zu besorgenden und einzuleitenden Auswahl aus dem sämtlichen Werken des Herrn Streuvels (diese Auswahl ohne den "De Vlaschaard"),
- 2. an dem Roman "De Vlaschaard",
- 3. an dem Buche "In Oorlogstijd", sowohl für die bereits erschienenen wie für die noch erscheinenden Teile.
L.J. Veen was misnoegd, maar koelde betrekkelijk vlug af. Zo schreef hij op 20 januari 1916 aan Streuvels: Laat Insel-Verlag het maar met Ullstein in orde maken. Dit gebeurde dan ook na wat gekibbel tussen de beide Duitse uitgevers. Op 4 januari 1916 schreef Kippenberg aan Martha Sommer: We zouden eventueel bereid zijn om Uw vertaling te gebruiken op voorwaarde dat U ze nog eens zorgvuldig bewerkt. Twee dagen later typte Sommer een lange brief naar Insel Verlag. Ze bleek verrukt over de royale Insel-geste in deze voor mij pijnlijke aangelegenheid. In diezelfde brief verontschuldigde ze zich voor haar vergissing. Ze schreef: Van zodra ik het door U gezonden afschrift van het contract met Streuvels uit 1909 in handen had, moest ik toegeven, dat mijn veronderstelling omtrent dat tienjarige vertaalrecht fout was. Uit: H. Speliers, Als een oude Germaanse eik, p. 69-73; Luk Lazeure, Bijdrage tot de studie van Stijn Streuvels' oorlogsdagboek 'In Oorlogstijd', p. 119; brieven van Verlag Ullstein & Co. Roman Abteilung aan Martha Sommer d.d. 24 november 1915, van Anton Kippenberg aan Verlag Ullstein & Co. Roman Abteilung d.d. 17 december 1915, van Verlag Ullstein & Co. Roman Abteilung aan Anton Kippenberg d.d. 20 december 1915, van Martha Sommer aan L.J. Veen d.d. 19 december 1915, van Anton Kippenberg aan L.J. Veen d.d. 17 december 1915, van Insel Verlag aan Martha Sommer d.d. 4 januari 1916, van Martha Sommer aan Insel Verlag d.d. 6 januari 1916 in GSAW 50/82,3; brief van L.J. Veen aan Streuvels, Letterenhuis, S 935/B2/Veen.
[7]
In Oorlogstijd was het dagboek van Streuvels, dat hij tijdens de Eerste Wereldoorlog bijhield en waarvan stukken verschenen in De Vlaamsche Post. Precies deze stukken veroorzaakten een ware commotie over de al dan niet Duitsgezindheid van Streuvels. In Ingoyghem II schreef Streuvels: De polemiek was begonnen bij de uitgeweken Belgen in Holland, met aanvallen en verweer langs twee kanten, — een onverkwikkelijke nasleep van hatelijke vitterijen. Hij besloot: [...] dat in oorlogstijd de waarheid niet mag verkondigd worden. En dan wel en vooral omdat de vaderlandsliefde het vereist. Stijn Streuvels, Ingoyghem II, p. 9
Streuvels had het oorlogsdagboek aan Lodewijk Jacobus Veen aangeboden als wederdienst voor het maandenlange verblijf van zijn vrouw en kinderen in Amsterdam (cf. [8]). Op die manier beschikte Veen over de rechten van het boek. De publicatie van de vertaling zou uitgesteld worden tot na de oorlog, maar Else Otten werd alvast als vertaalster aangesproken.
Maar op 13 december 1915 werd tussen Streuvels en Anton Kippenberg een drievoudig contract gesloten (cf. [2]), dat onder meer Insel Verlag de toestemming gaf om Streuvels' dagboek In oorlogstijd te vertalen, zowel de verschenen als de nog te verschijnen delen. Kippenberg bracht de Amsterdamse uitgever L.J. Veen op de hoogte van zijn contract met Streuvels. Vier dagen later reageerde L.J. Veen misnoegd. Hij schreef: Ich verstehe nicht wie Herr Streuvels zwei Male etwas verkaufen könnte und ausserdem das Buch „In Oorlogstijd”, das mein Eigentum ist. Wenn Ihr Vertrag ganz in Ordnung ist, dann habe ich meinerseits nichts dagegen, aber ich denke, dass Herr Streuvels Ihnen seine Einwilligung gegeben hat, vorbehaltlich meine Genehmigung. Meine Zustmmung für die Ausgaben können Sie nicht bekommen, ehe ich Herrn Streuvels gesprochen oder geschrieben habe. Deshalb bitte ich Sie um eine richtige und genaue Abschrift des betreffenden Vertrages.
Else Otten, die van Veen had vernomen dat Streuvels de vertaalrechten van zijn oorlogsdagboek aan Kippenberg had gegeven, schreef op 27 januari 1916 een brief aan Kippenberg waarmee ze de uitgever onder druk wilde zetten om haar vertaling van het 'Kriegstagebuch' te publiceren. H. Speliers, Als een oude Germaanse eik, p. 58-59; Brief van Anton Kippenberg aan L.J. Veen d.d. 17 december 1915 en brief van L.J. Veen aan Anton Kippenberg d.d. 21 december 1915 in GSAW, 50/83; brieven van Else Otten aan Anton Kippenberg in GSAW, 50/82,5.
[8]
De eerste Duitsers vielen Ingooigem binnen op 22 augustus 1914. De eerste beschieting van Ingooigem gebeurde op 10 september 1914. Op 5 oktober besliste Streuvels zijn vrouw en 2 kinderen (Paul en Paula) onder te brengen bij zus Lisa en broer Karel in Brugge. Vandaar konden ze dan uitwijken naar Nederland of Engeland. In Ingooigem was men niet goed op de hoogte van de gebeurtenissen aan de frontlinies. In Streuvels' oorlogsdagboek worden sommige oorlogsfeiten soms pas enkele weken na datum vermeld. Het was er relatief rustig, maar Streuvels achtte het toch beter vrouw en kinderen in veiligheid te brengen. Op 15 oktober kreeg Streuvels een eerste teken van leven uit Brugge, het volgende briefje dateert van 13 november 1914 en kwam vanuit Amsterdam. Alida meldde hem dat zij sedert 5 weken onderdak gevonden had bij Streuvels' uitgever Veen: Nu ga ik bijna alle zondagen met juffer Nijland naar 't Concertgebouw. Er wordt daar zo prachtig muziek uitgevoerd zoals ik het in België nooit hoorde, maar ik geniet er toch niet ten volle van. 't Is mij onmogelijk. Ik ben te veel verstrooid en mijn gedachten zijn altijd bij u in 't Lijsternest, waar gij nu toch zo enig en verlaten zit, zo ver van ons. Wanneer zal het toch God believen dat we weer samen zijn. Ik verlang mijn hart om weer naar mijn land te keren.
Op 2 december vertrok Streuvels naar Amsterdam, waar hij aankwam op 6 december. Hij bleef er slechts enkele dagen. Alida en de kinderen bleven bij Veen. Op 3 februari 1915 schreef zij opnieuw: Wanneer zullen wij maar mogen naar huis komen, ik verlang toch zo zeer om weder naar mijn land te komen. 't En is maar nu dat we eigenlijk gevoelen hoezeer we van ons land houden. [...] Maar wanneer zal er een eind aan komen aan die ongelukkige tijd, die ons allen doet ons land ontvluchten, dat we nu moeten leven ver van al degene die ons zo dierbaar zijn. Nu hoop ik wel dat ge er aan denkt aan hetgene wij hier afgesproken hebben, en in een voetnoot: Ik zou geheel gaarne naar huis komen, want met mij gaat het niet best.
Op 11 februari arriveerde Streuvels voor de tweede keer in Amsterdam om zijn gezin terug naar Ingooigem te brengen. Bij die gelegenheid had hij kopij bij zich uit zijn oorlogsdagboek om aan Veen te overhandigen, waarschijnlijk uit dankbaarheid voor de gastvrije ontvangst van zijn vrouw en kinderen. Nauwelijks waren ze terug in Ingooigem of de storm brak los. de brieven van Alida Staelens zijn geciteerd in Hedwig Speliers, Dag Streuvels, p. 381-406.
[9]
Deze brief van Martha Sommer aan Stijn Streuvels d.d. 2 december 1915 vonden we alvast niet terug in het Letterenhuis.
