Den 3.3.1936
Herrn Stijn StreuvelsIngoyghem
bei Kortrijk
Hochverehrter Herr Streuvels!
Empfangen Sie verbindlichsten Dank für Ihren liebenswürdigen, sehr interessanten Brief vom 28. Februar,[1] den ich soeben bei meiner Rückkehr von der Reise vorfinde.[2] Ich freue mich sehr, daß Ihnen die Ausstattung von "Liebesspiel" gefällt. Allgemein höre ich darüber bei Publikum und Buchhandel viel Lob, und so hoffe ich denn, daß wir einen schönen Erfolg bekommen. Jedenfalls zeigt es sich, daß das Interesse sehr stark ist.
Auf der Reise kam ich auch mit Herrn Kippenberg zusammen und erfuhr, daß zurzeit an der Revision der Übersetzung von "Flachsacker" gearbeitet werde. Der Insel-Verlag beabsichtigt, seine sehr gute, lange Jahre vergriffen gewesene Romanreihe "Bibliothek der Romane" (in der ja auch "Flachsacker" erschienen war) neu herauszubringen. Unter den ersten 6 Bänden soll sich "Flachsacker" befinden. Damit ist nun also wohl das Schicksal dieses Buches entschieden; es ist uns außerordentlich schmerzlich, daß dieses prachtvolle Werk definitiv in unserer Streuvels-Ausgabe fehlen soll,[3] aber es ist jedenfalls immer noch besser, es erscheint auf diese Weise in einem so erstklassigen Haus wie dem Insel-Verlag, als wenn es jahrelang auf dem Markt fehlen würde.
[2]
Die Sache mit "Frühling" und "Sommerland"[4] ist sehr interessant, aber schwierig. Sehr viel hängt davon ab, ob Sie damals Frau Martha Hartmann-Sommer die Autorisation erteilt haben oder ob sie die Bände unautorisiert übersetzt hat. Sie schreiben nun allerdings, es liege kein Vertrag vor, aber Sie könnten die Erlaubnis ja auch nur durch einen Brief erteilt haben, was juristisch genügen würde, wenn es sich um eine ganz klare Erlaubnis handelt. Sie schreiben nun in Ihrem Brief vom 28. Februar 1936, die Dame habe ohne Ihr Wissen gehandelt und die Rechte an beiden Büchern verkauft; es ist nun merkwürdig, daß beide Bände der Originalausgabe von Bruns den Vermerk tragen "Autorisierte Übersetzung aus dem Vlämischen von Martha Sommer." ("Sommerland" ist 1906 und "Frühling" 1908 erschienen). Ich bitte Sie also zunächst noch um Auskunft darüber, ob Sie Frau Sommer damals vielleicht brieflich die Autorisation erteilt haben, vor allen Dingen aber, ob Sie dafür Geld empfangen haben, oder ob auch diese beiden Novellenbände ebenso wie der unrechtmäßige Abdruck von "Flachsacker" in der "Frankfurter Zeitung"[5] ohne Honorar in deutscher Sprache veröffentlicht worden sind. Sobald ich von Ihnen hierüber Nachricht habe,[6] werde ich für alle Fälle bei der ausgezeichnet arbeitenden Rechtsauskunftsstelle des Börsenvereins der Deutschen Buchhändler in Leipzig anfragen und Ihnen dann raten, was Sie Schünemann antworten können.[7] Im gleichen Brief bitte ich mir dann noch zu schreiben, an welche Firma der Verlag S[amuel] Fischer Ihren Novellenband "Sonnenzeit" abgegeben hat, falls Sie dies überhaupt wissen.[8]
Natürlich schicke ich Ihnen mit Vergnügen noch eine Anzahl Streuvels-Prospekte. Ich lasse Ihnen gleichzeitig 30 Stücke senden, füge außerdem aber das neue Bildnis-Plakat bei, das wir soeben gedruckt und an die wichtigeren Buchhandlungen verschickt haben.[9]
[3]
Zum Schluß noch die Nachricht, daß der Übersetzungsvertrag wegen "Het Leven en de Dood in den Ast" mit Herrn Ackermann abgeschlossen ist und daß dieser eifrig an der Übersetzung arbeitet.[10]
In aufrichtiger Verehrung
Ihr
(handtekening Adolf Spemann)
(handtekening Adolf Spemann)
Annotations
[1]
Cf. brief van Stijn Streuvels aan Adolf Spemann van 28 februari 1936.
[2]
In zijn brief aan Streuvels van 27 januari 1936 deelde Spemann mee dat hij op het einde van dezelfde week voor een maand op zakenreis zou vertrekken.
[3]
Op 18 augustus 1933 had Insel Verleger Kippenberg zijn plannen ontvouwd om Der Flachsacker, d.i. de Duitse vertaling van De vlaschaard, uit te brengen in een nieuwe vertaling, om daarna een keuze te maken uit het hele oeuvre volgens het drievoudige oorlogscontract en om ten slotte kleinere werken van Streuvels te brengen in de Insel-Bücherei. Maar omdat er niets gebeurde en Streuvels had gezien dat de duitsche uitgaaf van De vlaschaard sedert geruime tijd uit Uw catal. verdwenen is (of het boek er ooit in is voorgekomen?) vraagt hij in zijn brief aan Kippenberg van 14 maart 1935 waarom er zo weinig publiciteit voor dit boek werd gemaakt in tegenstelling met de drukke publiciteit voor vertalingen van andere Vlaamsche boeken, Timmermans dus. Streuvels vervolgt: In geval Gij er aan verzaken wilt, en de uitgaaf vrij laat, zou ik er aan houden eene nieuwe uitgaaf te laten verschijnen, opdat het boek, samen bij de andere Duitsche vertalingen, kan in den handel komen. Adolf Spemann werd in deze brief nog niet genoemd. H. Speliers, Als een oude Germaanse eik, p. 296-297; briefwisseling Streuvels-Kippenberg in Letterenhuis, K 423/B1 en GSAW
Kippenberg wist dat Spemann op een uitgave van Der Flachsacker aasde, omdat die bij hem had aangedrongen om een gemeenschappelijke Streuvelscampagne op te zetten in de Duitse pers. Dit blijkt uit de brief van Adolf Spemann aan Stijn Streuvels van 11 maart 1935. Nauwelijks vijf dagen later schrijft Kippenberg aan Streuvels in het Nederlands dat hij vasthoudt aan zijn voornemen om zelf een nieuwe, verbeterde vertaling van het werk uit te geven. Spemann kon zijn Vlaschaard-droom opbergen. Het contract van december 1915 bleef onherroepelijk in Leipzig liggen en de nieuwe uitgave van Der Flachsacker werd uitgegeven door Insel Verlag. H. Speliers, Als een oude Germaanse eik, p. 296-297.
[4]
Toen Samuel Fischer had afgehaakt, nadat hij was blijven zitten met het leeuwendeel van Sonnenzeit (d.i. de Duitse vertaling van Zonnetij), was Martha Sommer met haar tweede vertaling Sommerland (Zomerland) gaan aankloppen bij J.C.C. Bruns Verlag. De uitgeverij besloot deze prozabundel uit te geven in een oplage van 2000 exemplaren. Voor deze vertaling had Sommer een willekeurige keuze gemaakt uit Streuvels' vroegste prozabundels:
- Wachskraft, pp. 1-54. [o.t.: Groeikracht, uit: Zomerland, 1900].
- Sommerland, pp. 55-94. [o.t.: Zomerland, uit: Zomerland, 1900].
- Sommersonntag, pp. 95-146. [o.t.: Zomerzondag, uit: Zonnetij, 1900].
- Das Ende, pp. 147-176. [o.t.: Het einde, uit: Lenteleven, 1899].
- Abendruhe, pp. 177-208. [o.t.: Avondrust, uit: Zonnetij, 1900].
Na haar succes bij Bruns bleef Frau Sommer niet stilzitten. Ik heb, schreef ze naar het Lijsternest, verscheidene andere vertalingen opzij gelegd om mij weer eens voor lange tijd uitsluitend aan het Streuvelsiaanse proza te wijden. Na het verschijnen van Sommerland had ze Kinderzieltje en Martje Maertens vertaald. Ze was zelfs speciaal naar Leipzig gereisd om de novellen aan te bieden bij Insel Verlag. Maar toen Insel Verlag had geweigerd, was ze opnieuw gaan aankloppen bij J.C.C. Bruns. Bruns ging akkoord, maar hij vond twee novellen te weinig voor een prestigieus boek. Sommer voegde er de grote novelle Lente aan toe en noemde haar derde boek meteen Frühling. Brieven van Martha Sommer aan Stijn Streuvels in Letterenhuis, S 935/B2; R. Roemans en H. Van Assche, Bibliografie van Stijn Streuvels, p. 112-113; H. Speliers, Als een oude Germaanse eik, p. 29, p. 31
Blijkens een brief van Streuvels aan Spemann van 4 februari 1936 had Streuvels een schrijven ontvangen van de firma 'Carl Schünemann' uit Bremen. Volgens Schünemann had uitgeverij Grethlein uit Leipzig, die in november 1929 uitgeverij Bruns uit Minden inclusief Sommerland (1906) en Frühling (1908) had overgenomen, hem de uitgeversrechten aangeboden van beide novellenbundels. Streuvels bezat echter geen contract en wist al helemaal niet wat de voorwaarden van dit contract inhielden, als het al bestond. Volgens Spemann (cf. brief aan Streuvels van 8 februari 1936) moest ofwel Schünemann ofwel Grethlein kunnen bewijzen dat ze in het bezit was van een 'rechtsgültige Autorisation'. Wanneer Schünemann de bewijzen niet op tafel kon leggen, kon het verkoopscontract Grethlein-Schünemann door de 'Reichsschrifttumskammer' nietig verklaard worden. Spemann stelde Streuvels dan ook voor Schünemann hierover een brief te schrijven volgens een door hem opgesteld ontwerp.
[5]
Eind 1907, begin 1908 wilde Streuvels de vertaalrechten van De vlaschaard (1907) verkopen aan Martha Sommer voor de forfaitaire som van 500 frank. Sommer vreesde dat de vertaalrechten haar twee derde van haar jaarinkomen zouden kosten, maar begin 1909 kwam het ten slotte toch tot een financieel vergelijk tussen Streuvels en Sommer. Uit de brief van Martha Sommer aan Stijn Streuvels van 25 januari 1909 blijkt dat Streuvels zelf een contract had opgesteld. Op 23 november 1909 bracht Martha Sommer Streuvels op de hoogte van de laatste stand van zaken. Ze had gehoopt veel voortvarender te kunnen werken aan haar vertaling van De vlaschaard, maar er was één lichtpuntje: een zekere heer Buber had haar vertaling opgevraagd. Die meneer Buber zei lector te zijn bij Rütten & Loening Verlag, een uitgeverij in Frankfurt am Main. Halverwege 1910 vernam Streuvels dat Rütten & Loening Verlag zijn roman had geweigerd.
Martha Sommer had het netjes gekopieerde leesrapport bij haar brief aan Streuvels van 18 mei 1910 gestopt, omdat ze vond dat Buber zo'n onleesbaar handschrift had. Ze begon de roman opnieuw rond te sturen, eerst naar J.C.C. Bruns, die het terugstuurde met de smoes dat het vertaalrecht niet beschermd was, daarna naar een niet nader genoemde Berlijnse uitgeverij. Het wordt overal geweigerd, schreef Martha Sommer op 24 november 1911 aan Streuvels, met het steeds terugkerende motief dat De vlaschaard fragmentair veel fraais biedt, maar als verhaal onvoldoende interessant is om een publicatie ervan te wagen. Vanaf 28 november 1915 vonden de Duitse lezers van de Vossische Zeitung een raar Vlaschaard-feuilleton bij hun ontbijt: een gemutileerd boek met een verkeerde titel in een slechte vertaling van Martha Sommer. Luk Lazeure, Bijdrage tot de studie van Stijn Streuvels' oorlogsdagboek 'In Oorlogstijd'. Licentiaatsverhandeling KUL, Leuven, 1973
Met de hulp van de oorlog was het Martha Sommer dus eindelijk gelukt om de vertaling van De vlaschaard te publiceren. Dit gebeurde bij de Berlijnse uitgeverij Ullstein Verlag. De Vossische Zeitung was de eerste Duitse krant die op 26 februari 1915 een uittreksel uit Streuvels' oorlogsdagboek had gepubliceerd. Uit een brief van 24 november 1915 wordt duidelijk dat Martha Sommer aan de 'romanafdeling' van Ullstein Verlag het alleenrecht had afgestaan. De romanredacteurs hadden besloten een verkorte versie van De vlaschaard te brengen met de bedoeling de handeling meer te accentueren. Daarom moesten alle idyllisch-lyrische passages en bepaalde breedsprakerigheid wegvallen. Ullstein Verlag wilde ten slotte ook de titel veranderen, Der Flachsacker moest Vlämische Erde worden. Brief van Verlag Ullstein & Co. Roman Abteilung aan Martha Sommer, d.d. 24 november 1915
Maar ondertussen was ook Kippenberg op het toneel verschenen. Terwijl Vlämische Erde als feuilleton begon te verschijnen, had hij op 13 december 1915 zelf de vertaalrechten verworven voor De vlaschaard. Hij wees Ullstein erop dat de firma geen enkel recht had om De vlaschaard te publiceren, zoals blijkt uit artikel IV van het contract tussen Streuvels en Sommer. Ullstein schoof de zaak door naar Martha Sommer brief van Verlag Ullstein & Co. aan Insel Verlag, d.d. 20 december 1915, GSAW, 50/83, 1915-1916.
Na heel wat gekibbel tussen de beide Duitse uitgevers, met Martha Sommer als bliksemafleider, klaarde de hemel op toen er geld over tafel rolde. Het was allerminst Kippenbergs bedoeling de uitgever van de Vossische Zeitung lastig te vallen, mits men een honorarium betaalt zoals er gewoonlijk wordt betaald voor belangrijke romanpublicaties. Brief van Insel Verlag aan Martha Sommer, d.d. 4 januari 1916; H. Speliers, Als een oude Germaanse eik, p. 33-34, p. 70; brieven van Martha Sommer aan Stijn Streuvels, Letterenhuis, S 935/B2; brief van Anton Kippenberg aan Ullstein & Co., d.d. 17 december 1915, GSAW, 50/83, 1915-1916
[6]
Cf. brief van Stijn Streuvels aan Adolf Spemann van 10 maart 1936.
[7]
De in Leipzig op 30 april 1825 opgerichte 'Börsenverein der Deutschen Buchhändler' ('beursvereniging van Duitse boekhandelaars') was aanvankelijk een rationaliseringsvoorziening om de beurs voort te zetten, maar evolueerde al snel tot een vertegenwoordiger van de belangen van de gehele beroepsstand. Daartoe behoorden o.a. de strijd tegen de 'staatscensuur' en de inzet voor vaste boekenprijzen. Het stichten van de Deutsche Bücherei in Leipzig in 1912 en van de Deutsche Bibliothek in Frankfurt am Main in 1947 gebeurde op initiatief van de 'Börsenverein'. Na de machtsovername door de nationaal-socialisten in 1933 schakelden de nieuwe machthebbers de 'beursvereniging' gelijk, maar lieten de coördinatie van de economische bevoegdheden wel nog aan de organisatie over. De ineenstorting van het Duitse Rijk, de verdeling van Duitsland in vier bezettingsgebieden en het verbod tot organisaties over de vier gebieden heen betekende het einde van de oude 'Börsen'vereniging.
Cf. hiervoor verder de brief van Adolf Spemann aan Stijn Streuvels van 10 maart 1936.
[8]
Cf. brief van Stijn Streuvels aan Adolf Spemann van 28 februari 1936.
[9]
Cf. Spemanns brief aan Streuvels van 31 januari 1936.
[10]
Dit resulteerde in 1936 in Die Männer am feurigen Ofen.
Het contract wordt nu bewaard in het Letterenhuis (S 935/C).
