p1+Wilsele 4 Juni 1887
Zeer Eerw. en hoog geachte Heer en vriend,
Ik haaste my U eerw te antwoorden[1] Vlaamsch Dialecticon[2] voor insel etc. By W. Bilderdijk, verklarende geslacht lyst der naawoorden Derde deel blz. 173 leest men Unster vrouwelijk § 100. Het is eene contractie van het latynsche unistatera 't geen in tegenstelling van de bilanx[3] gezegd werd als enkele tegen de tweeschalige wage of evenaar 't werd by ons ook knipwaag genoemd. . . .[4]
2° wat het woord ensteknip[5] betreft Ik moet in alle ootmoedigheid bekennen dat dit eene my ontsnapte drukfaut is het moest en moet zyn enster idem knip-waghe zyn myn Kiliaan is van 1599, gansch gelyk als den Uwe zonder de p2noten van Van Hasselt[6] de myne heeft enster, ensser entster unster fris.[7] id est unsel statera
2°[8] unsel, unster unssel enssel id est knip-waghe Statera: trutina campana.
3° in N° 12 Oostermaand 1887 van Loquela staat aandragen[9] in den zin van aan trekken gehoord te Brussel. Ik denk dat het overal, in Brabant en de provincie Antwerpen, die beteekenis heeft. ook Sleeckx en J. Heremans[10] se soucier en Kiliaan hebben ook het woord assumere[11] in dien zin
4° Bisdom[12] évêché, ik ben in het bisdom geweest j'ai été à l'évêché hoort men in Braband en licht overal dagelyks. Sleekx vertaalt évêché door bisdom sticht en sticht in dit is by Weiland een gebouw dat byzonderlyk voor eenen p3bisschop enz. geschikt is. Pausdom[13] het hof erin heb ik nooit gehoord
5 Bevloeken[14] is by ons overvloeken
6 Bosse[15] is by ons bus
7 Grondhertelyk[16] zou men overal mogen gebruiken
8 Havering[17] Ik meen in die zin davering gehoord te hebben
9 in werke[18] is by ons in 't werk
10 Leme[19] leem, gezeid van visch-lemen, vlas-lemen (Vlaamsch Idioticon) overal in Brabant ook by Kiliaan
11 Slaap koove[20] Slaap koof slaapkap in Brabant
12 Verglazen[21] wy zeggen glaze of verglansde patâten
13 enz. enz. De tyd laat me nietp4toe om meer te schryven. Misschien zou ik u later nog kunnen van dienst zyn. maar myn oude iever[22] vergaat allengskens met de jaren, enz enz
Ik hoop dat myn schryven u aangenaam zal wezen. maar ik betreur bitter dat woord. ensteknip hoe toch zoo’n drukfeilen mogelyk zyn! en daar staan er nog. ook is myn exemplaar vol noten gekrabbeld.
Uw zeer toegenegen Vriend
Pastor Schuermans
Naschrift 1. Hoe staat het met de Vlaamsche academie?
2. Ik had U edele in logement verwacht met het jubelfeest[23] van Tyd en vlyt, maar heb U maar van verre gezien!
Noten
[1] Gezelle heeft Schuermans om nadere informatie gevraagd over het woord “unsel, insel” voor het lemma ”verinselen“ in: Loquela: 7 (meimaand 1887 ) 1 p.2 e.v.. Hij neemt een stukje uit de brief over.
[2] De titel van Schuermans‘ werk is ”Algemeen Vlaamsch Idioticon”. Toch schrijft Schuermans hier de afkorting D. wat eigenlijk naar Dialecticon verwijst. In andere brieven spreekt hij wel van Idioticon. Bijv.
Brief van 3 november 1887. [3] Letterlijk overgenomen uit Bilderdijks ”Verklarende geslachtslijst“ onder het lemma “unster”. Gezelle stipt in Loquela: (meimaand 1887) 1, p.8 aan, dat het woord “unistatera” in het Latijn niet bestaat: ”maar na Tuinman komt Bilderdijk, en hij zegt vlak af, zoo de man al pleegt: ”Unster is unistatera, dus vrouwelijk!” Daar en ontbreekt hier maar een dingen, en ’t is unistatera zelve, 't Woord en bestaat niet: hoe zou 't unster geworden zijn?
Maar de groote man heeft al meer gedurfd ja als dat, en die Bilderdijks w. peer (Fr. poire) kan inzwelgen, als gemaakt zijnde van den boekstaf pee- en den uitbouw -er, omdat namelijk de P, met heur dik lijf en heuren langen steert, eene “péér” gelijkt, dien zal ik Bilderdijk zijne (uit de blauwe locht gegrepene) unistatera voor nieten toegeven, en geluk dermeê!
Unistalera is enkel Bilderdijksch latijn: het woord en staat noch in Forcellini, noch in Roberti-Stephani, noch in Doederlein, noch in Freund, noch in George, noch in Jungst, noch in Ducange (middeleeuwsch en kerklatijn), noch in een van de boeken die handelen over het Roomsche maat-, munt- en gewichtwezen.”
Het woord komt in oude Latijnse woordenboeken (Ambrosius Calepinus, Samuel Pitiscus) inderdaad niet voor. Gezelle verwijst daarbij naar wat Carolus Tuinman als verklaring geeft: ”Mogelyk is un een, én ster, dan verkort van statera“ Bilderdijk neemt dit over zonder te vermelden dat het een aanname is. Ook Vercoullie (Beknopt etymologisch woordenboek der Nederlandsche taal, 1925/2, blijkt die theorie genegen: ”unster” v., uit Lat. unistateram (-a) (unus = een: (…), __ statera = weegschaal).
[4] Gezelle neemt dit stukje brief over in: 7 (meimaand 1887 ) 1 p.7 onderaan.
[5] In L. W. Schuermans, Algemeen Vlaamsch Idioticon, 1865, staat onder ”uisel”: … ensser, enssel, ensteknip, waeghe..... Gezelle vroeg wellicht aan Schuermans vanwaar ensteknip komt.
[6] Gerard Van Hasselt heeft het Etymologicum van Kiliaan in 1777 met voetnoten uitgegeven.
[7] Bij Kiliaan staat achter de lemmata na
enster, de afkorting
Fris. wat Frisium of Fries betekent.
[8] Kiliaan heeft twee ingangen:
enster en
unsel. [9] Zantekoorn. In: Loquela: 7 (Oostermaand 1887) 12, p.89: AANDRAGEN, droeg aan, aangedragen. = Aantrekken. — Daar 'n draag ik mij nichs van aan ! Geh. Brussel.
[10] J.F. Heremans, Nederlandsch-Fransch Woordenboek, 1869, p.4 geeft
”zich iets aandragen: se soucier de qc”.
[11] In het Etymologicum van Kiliaan staat onder ”aen draghen”: arrogare, assumere, attribuere, vendicare. Ick draghe my dat aen. Id mihi assumo.
[12] Zantekoorn. In: Loquela: 7 (Oostermaand 1887) 12, p. 90: BISDOM, het. = Het hóf van den Bischop, de Bischoppelijke woonste. — Jans broere weunt in 't bisdom ais lijfknape van zijne Hoogweerdigheid. Geh. West- en Oostvlanderen. 't Wondert mij dat ik dat w. nievers te boeke en vinde.
[13] Zantekoorn. In: Loquela: 7 (Oostermaand 1887) 12, p. 94: PAUSDOM , het. = Het hof, de woonstee van den Paus, het Vaticaan. — Als hij in 't pausdom toekwam ze zeiden hem dat zijne heiligheid bezig was met Messe te doene. Geh. Kortrijk. Vrglk Bisdom.
[14] Zantekoorn. In: Loquela: 7 (Oostermaand 1887) 12, p. 90: BEVLOEKEN , bevloekte, bevloekt. = Met vloeken aanvallen, vloekende bekijven. — Kinders en willen van hunne ouders nietbevloekt zijn. Geh. Rekhem, in W.-Vl.
[15] Zantekoorn. In: Loquela: 7 (Oostermaand 1887) 12, p. 91: BOSSE , de. = IJzeren koker, die van binnen in de nave van 't wiel zit. Geh. Oost-Vl.
[16] Zantekoorn. In: Loquela: 7 (Oostermaand 1887) 12, p. 91: GRONDHERTIGLIJK . - Uit den grond des herten, van 's herten gronde. — 't Is mij grondhertiglijk leed dat ik u misdaan hebbe. Geh. Wercken.
[17] Zantekoorn. In: Loquela: 7 (Oostermaand 1887) 12, p. 91: HAVERING, de. = Schuddinge, pak slagen, zonder kwetsen. — 'k Zal u eene havering geven dat gij 't zult onthou'en ! Geh. Antwerpen.
[18] Zantekoorn. In: Loquela: 7 (Oostermaand 1887) 12, p. 91: IN WERKE . = Werk hebbende, werkende. — Waar - werkt uw man nu? Hij is in werke te Moscroen. Geh. Rekhem.
[19] Zantekoorn. In: Loquela: 7 (Oostermaand 1887) 12, p. 93: LEME, de, meervoud lemen. = Grate, graten van den visch. Geh. Brussel. De visch bestaat, ten ruwsten gesproken, uit a) de grate of
leme; b) het gewei, de beulinge, het ingewand; c) de kruime. De kruime ligt op en over de grate of leme, net gelijk de bast, of het eigentlijk taaie en duurzame vlas, over en rondom de brooze en stijve (vlas)leme ligt. Hoe nauwkeurig moet het volk dat waargenomen en nagespeurd hebben om de grate van den visch en de grate van het vlas de leme te heeten !
[20] Zantekoorn. In: Loquela: 7 (Oostermaand 1887) 12, p. 94: SLAAPKOOVE, de, bij klankverkortinge slapkoove.-=z Slaapmutse. Geh. Meulebeke.
[21] Zantekoorn. In: Loquela: 7 (Oostermaand 1887) 12, p. 95: VERGLAZEN verglaasde, verglaasd. = Glas of glasachtig worden of doen worden, 't Woord staat in Kramers. Bij 't volk hoort ge van Eerrappels die verglazen, d. i. hard en eenigszins doorschijnend worden, gelijk oud en verduisterd glas
[23] Het jubelfeest (50-jarig bestaan) van ”Met Tijd en Vlijt” had plaats op zondag 8 mei 1887.
